Türkiye Otobüs Tarihi ”Osmanlı Devleti’nde özel teşebbüsün nakliyat sektöründeki öncü rolünü göstermekte; dahası İttihatçı yönetimin “kızıl elma”sı haline gelen “millî iktisat” hareketinin içi boş bir söylem olmadığını da gözler önüne sermekteydi. Nitekim 1912 Trablusgarp Savaşıyla başlayan savaşlar silsilesinin neden olduğu kriz ortamı da dikkate alındığında, anonim nakliye şirketlerinin birbiri ardına kuruluşu, Osmanlı ekonomi dünyasında büyük bir başarıydı.”

Otobüs Taşımacılığı 1909 115 Yıllık Hikayenin Başlangıcı

II.Dünya Savaşı’nda cephelerin ana vatana uzaklığı personel ve malzeme nakliye ihtiyaçlarının savaşın en önemli bölümünü oluşturmasına neden olmuştur.Havayolu ve demiryolu ile ulaşım imkanı olmayan cephelere kamyonların yanında otobüslerle de asker sevkiyatı yapılmıştır.

Toplu personel taşımaya yönelik olarak raylı sistemlerin kolay hedefler teşkil ederek güvenliğini yitirmesi sonucu sivil halkın ulaşımında da otobüslere ağırlık verilmiştir.

Türkiye’de ilk otobüs taşımacılığı 1909’da yani bundan tam 115 yıl önce başlıyor. 1908’de Hürriyetin İlanıyla, Osmanlı topraklarında icra edilegelen nakliyecilik Osmanlı müteşebbisinin katkılarıyla Davud Roso tarafından 1909’da İstanbul’da 30.000 lira sermaye ile “Dersaadet Otobüs ve Omnibüs Osmanlı Anonim Şirket-i Umumiyyesi”nin kuruluşuyla başladı.Bu süreç, Osmanlı imparatorluğunda nakliyeciliğin modern standartlarda icrası ve kurumsal kimliğinin oluşturulması adına atılan büyük bir adımdı.

İstanbul dışında da Balkanlar ve Orta doğu’da çok nakliye şirketleri kurulmuş,bölgeler arası yolcu ve yük taşımacılığı yapılmıştır

Balkanlardaki Osmanlı topraklarında nakliye şirketleri hızla yaygınlaşmaya devam etmiş, 12 Haziran 1911 tarihinde Yanya’da Yusuf Nuri Bey ve ortakları tarafından kurulmuştu (BOA, İ.MMS., 140/29, 14 Cemâziyelâhir 1329).

Yine merkezi İstanbul’da olmak üzere Arman Şeyhülmeşayihi Huzam Paşa ve ortakları tarafından 14 Şubat 1914 tarihinde Milli Otobüs Osmanlı Anonim Şirketi namıyla bir şirket teşkil edilmiştir. Şirketin faaliyet alanı oldukça geniş olup, İstanbul, Yemen, Hicaz ve ihtiyaç halinde imparatorluğun diğer bölgelerinde de otobüs, otomobil ile yolcu ve yük taşımayı hedeflemişti (BOA, İ.MMS., 177/15, 18 Rebîülevvel 1332).

İstanbul sahip olduğu ticari potansiyel ve idari işlerin kolaylığı nedeniyle nakliye şirketlerinin peş peşe kurulduğu bir kentti. Evkaf Nezareti ve Şehremaneti müteahhitlerinden Salih ve Galata’da Faal İdarehanesi müdürü Zeburpaşazâde Asaf Beyler 17 Mayıs 1914 tarihinde İstanbul merkez olmak üzere Tesri-i Nakliyat Osmanlı Anonim Şirketi’ni kurmuşlardı. Şirket nizamnâmesinde belirtildiğine göre omnibüs, otobüs ve diğer araçlarla nakliye işlerinin yapılması hedeflenmişti (BOA, ŞD., 1248/12, 9 Cemâziyelâhir 1332; BOA, İ.MMS., 185/8, 21 Cemâziyelâhir; BOA, BEO., 4286/321416, 24 Cemâziyelâhir 1332). Aynı yıl içinde dava vekili Ali Nihad ve tüccar Matya Darbor Efendiler tarafından merkezi İstanbul olmak üzere Osmanlı’nın farklı şehirleri arasında kara yoluyla yolcu ve eşya nakletmek üzere Milli Nakliyat Anonim Osmanlı Şirketi de kurulmuştur (BOA, ŞD., 1247/41, 16 Cemâziyelâhir 1332; BOA, İ.MMS., 185/9, 22 Cemâziyelâhir 1332; BOA, BEO., 4287/321454, 27 Cemâziyelâhir 1332).

II.Dünya Savaşı’nda cephelerin ana vatana uzaklığı personel ve malzeme nakliye ihtiyaçlarının savaşın en önemli bölümünü oluşturmasına neden olmuştur.Havayolu ve demiryolu ile ulaşım imkanı olmayan cephelere kamyonların yanında otobüslerle de asker sevkiyatı yapılmıştır. Toplu personel taşımaya yönelik olarak raylı sistemlerin kolay hedefler teşkil ederek güvenliğini yitirmesi sonucu sivil halkın ulaşımında da otobüslere ağırlık verilmiştir.

Cihan Harbi öncesinde İstanbul merkezli yoğun şirketleşme süreci, savaşın başlamasından sonra da devam etti. Nitekim, Nazmi Bey ve ortakları 30 Aralık 1915 tarihinde İstanbul ve çevresinde otobüs, omnibüs ve otomobil gibi araçlarla yolcu ve eşya nakliyatı yapmak için Nakliyat-ı Umumiyye Osmanlı Anonim Şirketi namıyla bir nakliye şirketi kurmuşlardı. Şirketin kurucuları arasında bir dönem valilik ve kaymakamlık 12 Merkezi Dersa’âdetde olarak memâlik-i Osmâniyede kâffe-i nakliyât-ı bahriye ve berriye ve transit mu’âmelâtını icrâ etmek üzre tebe’a-i devlet-i aliyyeden Jozef Karaso Efendi tarafından altmış sene müddet ve yirmi bin lira sermaye ile “münâkalât-ı bahriye ve berriye Osmânlı anonim şirketi” nâmında bir şirket teşkîline şûrâ-yı devlet ve meclis-i vükelâ karârlarıyla ruhsat verilmişdir (BOA, İ.MMS., 159/15, 9 Rebîülevvel 1331).

Eski bürokratlarında aralarında olduğu şirketlere bakıldığında,o dönemlerin Türkiye’sinin savaş şartlarında nakliye gibi stratejik bir alanın yabancıların tekeline bırakılmak istenmediği anlaşılmaktadır. (BOA, ŞD. 1243/14, 3 Rebîülevvel 1332; Yeni, 2011, s. 52-53). Savaş devam ederken nakliye hizmetlerinin yanı sıra başka işlerle de iştigal eden anonim şirketler hız kesmenden tesis edilmişti.

Bunlardan biri olan Ticaret-i Bahriye ve Berriye-i Osmanlı Anonim Şirketi, tüccar Albert Kazez tarafından İstanbul’da 25 Haziran 1917’de kurulmuştur.Şirketin (nizamnâmesi) kuruluşunda yer alan faaliyet alanına bakıldığı zaman oldukça geniş bir iş sahasında hareket etmek istediği anlaşılmaktadır. Buna göre kara ve deniz yolu araçları kullanılarak her türlü yolcu, eşya ve emtianın taşınması, nakliye araçlarının alım-satım işleri ve kiralanması, kömür madenlerinin ve ormanların işletilmesi, ticarete konu malların ithalat ve ihracatının organize edilmesi gibi işler şirketin ilgi alanına girmekteydi (BOA,A.DVN.MKL., 64/1, 9 Muharrem 1336; Yeni, 2011, s. 54).

Savaş bittikten sonra da nakliye şirketleri kurulmaya devam etmiştir. Mekteb-i Sultânîsi eski müdürlerinden Mehmed Tevfik Bey ve ortakları 17 Ocak 1920 tarihinde İstanbul ve çevresinde kara ve deniz yoluyla ticarî ve ev eşyası taşımak amacıyla Nakliyat-ı Dahiliye Osmanlı Anonim Şirketi’ni teşkil etmişlerdir13 (BOA, ŞD., 1268/29, 28 Rebîülevvel 1338; BOA, MV., 254/30, 20 Rebîülevvel 1338; BOA, ŞD., 1270/24, 5 Cemâziyelevvel 1341).

Yine aynı yıl, Panciri Bey ve ortakları 6 Temmuz 1920’de Oto Taksimetro ve Kamyon Otomobil Osmanlı Anonim Şirketi namıyla bir şirket teşkil etmişlerdir.14 Şirket, kamyon ve otomobil gibi kara taşıtlarıyla başta İstanbul ve çevresi olmak üzere Osmanlı coğrafyasının değişik bölgelerinde yolcu ve eşya nakliyatı yapmayı
planlamıştı (BOA, ŞD., 1269/7, 11 Safer 1338; BOA, MV., 252/5, 18 Şevval 1338; BOA, BEO., 4641/348052, 23 Şevval 1338).

Kaynak ;Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi
The Journal of International Turkish Language & Literature Research